भारत ही विविध परंपरा, संस्कृती आणि श्रद्धांनी समृद्ध अशी भूमी आहे. येथे प्रत्येक देवता, प्रत्येक उत्सव, प्रत्येक विधीच्या मागे एक खोल अर्थ दडलेला असतो. उडिशातील पुरी येथील भगवान जगन्नाथ रथयात्रा ही केवळ एक धार्मिक घटना नसून, ती हजारो वर्षांची परंपरा, भक्ती आणि आध्यात्मिकतेचा संगम आहे. या रथयात्रेत अनेक विधी पार पाडले जातात, त्यापैकी एक विशेष विधी म्हणजे अधरपाणा.
अनेक जणांना प्रश्न पडतो की रथयात्रेदरम्यान रथावर ठेवलेल्या प्रसादाने भरलेल्या मातीच्या घड्यांना का तोडले जाते? प्रसादाला तर आपल्या संस्कृतीत अत्यंत पवित्र मानले जाते, मग त्याचा असा उधळपट्टीसारखा अपमान का केला जातो? खरं तर या विधीमागे अत्यंत गूढ आणि अध्यात्मिक रहस्य दडलेले आहे.
अधरपाणा प्रसादाचे गूढ : रथावर ठेवलेल्या घड्यांमध्ये असणाऱ्या प्रसादाला अधरपाणा असे म्हणतात. “अधर” म्हणजे ओठ आणि “पाणा” म्हणजे पेय. म्हणजेच अधरपाणा हा असा पेय आहे जो एखाद्याच्या ओठांना स्पर्श केल्याशिवाय अर्पण केला जातो. हा प्रसाद मनुष्यांसाठी नसतो, तर तो भूत, प्रेत, पिशाच्यांसाठी अर्पण केला जातो.
असा विश्वास आहे की भगवान जगन्नाथ हे केवळ सजीव भक्तांचेच नाही, तर सूक्ष्म जगतातील आत्म्यांचेही रक्षक आणि उद्धारकर्ता आहेत. ज्या आत्म्यांना मोक्षाची प्राप्ती झाली नाही, जे भूत-प्रेताच्या रूपात अडकून पडले आहेत, अशा आत्म्यांना जगन्नाथ या अधरपाणा प्रसादाद्वारे मुक्ती देतात.
रथयात्रेदरम्यान आत्म्यांची उपस्थिती : प्राचीन ग्रंथांमध्ये उल्लेख आहे की, जगन्नाथ रथयात्रा निघाल्यावर केवळ भक्तजनच नाही, तर सर्व देवी-देवता, दिव्य शक्ती आणि सूक्ष्म आत्मे या दिव्य क्षणी तेथे एकत्र येतात.
असे मानले जाते की या दिवशी असंख्य भूत, प्रेत आणि अडकलेली आत्मे जगन्नाथ महाराजांकडे मोक्ष मिळवण्यासाठी येतात. ते भगवानांना प्रार्थना करतात –
“हे प्रभु, तुम्ही सर्वांचे नाथ आहात. जर तुम्हीच आमचा उद्धार केला नाही तर आम्हाला मुक्ती कोण देईल?”
ही प्रार्थना ऐकून भगवान जगन्नाथ त्यांना अधरपाणा प्रसाद अर्पण करतात.
नऊ मातीचे घडे आणि त्यांचा अर्थ : रथयात्रेच्या दरम्यान एकूण नऊ मातीचे घडे प्रसादाने भरले जातात आणि ते रथावर ठेवले जातात.
हे नऊ घडे तीन विभागांत विभागलेले असतात –
तीन भगवान बलरामांसाठी – तीन भगवान जगन्नाथांसाठी – तीन देवी सुभद्रांसाठी
प्रत्येक घडा हे त्या दिव्य शक्तींचे प्रतीक आहे. हे घडे सुंदर पद्धतीने सजवले जातात आणि त्यामध्ये दूध, केशर, फळे, सुगंधी द्रव्ये व पवित्र घटक मिसळून अधरपाणा तयार केला जातो.
घडे का फोडले जातात? या अधरपाणा प्रसादाचा कोणताही मानव सेवन करू शकत नाही. विधी संपल्यानंतर हे नऊ घडे भक्तगणांच्या जयघोषात रथावरच फोडले जातात.
घडे फोडण्यामागे खोल आध्यात्मिक तत्त्वज्ञान आहे. असा विश्वास आहे की घडे फोडल्यावर त्यातील प्रसाद हवेत आणि जमिनीवर उधळला जातो, ज्यामुळे त्या प्रसादाचा भूत, प्रेत आणि सूक्ष्म आत्म्यांनी आस्वाद घेता येतो.
हे आत्मे त्या दिवशी या प्रसादाचे सेवन करून तृप्त होतात आणि मोक्षप्राप्तीच्या मार्गावर पुढे जातात. याच कारणामुळे आदेश दिला जातो की हा प्रसाद कोणत्याही मनुष्याने खाऊ नये. जर एखाद्या मानवाने हा प्रसाद खाल्ला, तर त्याला नकारात्मक ऊर्जेचा त्रास होऊ शकतो.
अधरपाणा विधीचा आध्यात्मिक संदेश : हा विधी आपल्याला शिकवतो की भगवान जगन्नाथ हे केवळ भक्तांचे रक्षण करणारे देव नाहीत, तर संपूर्ण सृष्टीचे उद्धारकर्ते आहेत.
जगन्नाथ रथयात्रा केवळ मानवांच्या उत्सवापुरती मर्यादित नाही, तर ती सूक्ष्म जगतातील अडकलेल्या आत्म्यांना मोक्ष देण्याचा दिव्य क्षण आहे.
असा विश्वास आहे की या विधीमुळे असंख्य आत्मे मुक्त होतात आणि त्यांना जन्म-मृत्यूच्या चक्रातून सुटका मिळते. यातून भगवानांची असीम करुणा आणि सर्वसमावेशकता प्रकट होते.
निष्कर्ष: अधरपाणा विधी हा जगन्नाथ रथयात्रेतील अत्यंत महत्त्वाचा आणि गूढ असा भाग आहे. पहिल्या नजरेत तो प्रसादाचा अपमान वाटू शकतो, पण प्रत्यक्षात हा विधी अडकलेल्या आत्म्यांना मुक्ती देण्यासाठी केलेला दैवी प्रयत्न आहे.
या परंपरेतून आपण हे शिकू शकतो की खऱ्या भक्तीचा अर्थ फक्त स्वतःसाठी प्रार्थना करणे नसून, इतरांच्या उद्धारासाठी कार्य करणे हा आहे.
भगवान जगन्नाथ हे या सृष्टीतील प्रत्येक जीवासाठी समान आहेत – मग तो मानव असो, देवता असो किंवा मोक्षाच्या शोधात भटकणारा आत्मा असो.
About the Author
